ساختار کالبدی- فضایی شهر یزد از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره آل‌مظفر براساس مدارک و شواهد موجود

نوع مقاله : مقاله علمی -پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 استادیار گروه ایرانشناسی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

2 دانشیار گروه باستان شناسی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان ، ایران

3 استادیار گروه ایرانشناسی، دانشگاه میبد، میبد، ایران

چکیده

شهر یزد یکی از شهرهایی است که علی‌رغم توسعه و گسترش، هنوز بخش‌های قدیمی خود را، که امروزه بافت تاریخی را تشکیل می‌دهند، در دل خود حفظ کرده است. این شهر از ساختارهای مختلفی تشکیل می‌شد که مهم‌ترین ساختار آنرا محلات تشکیل می‌دادند. اما، می‌توان عوامل گوناگونی را در شکل‌گیری و توسعه شهر و به تبع آن ساختار محلات دخیل دانست. ساختار مذهبی شهر از مساجد و آرامگاه‌های مختلفی تشکیل می‌شد که می‌توان از مسجد جامع به عنوان اصلی‌ترین بخش این ساختار نام برد که در مرکز شهر واقع شده بود. همین امر باعث گردید تا در دوره آل مظفر بازار چهارسوق، مهمترین مرکز اقتصادی شهر، در کنار آن ساخته که خود باعث ایجاد تغییر در محلات شود. ساختار آموزشی از مدارس گوناگونی تشکیل می‌شد که برخی از آنها جزئی از مجموعه بزرگتر بودند. این مدارس به همراه بناهای عام‌المنفعه تأثیرات زیادی را در شکل‌بخشی در ساختار محلات داشتند و تغییراتی را در درون آنها ایجاد نمودند. وجود برج‌وباروی شهر باعث شده بود تا محلات به دو بخش خارج حصار و داخل حصار تقسیم شوند که با گسترش آن به محدوده محلات داخل حصار افزوده می‌شد. مهمترین منبع تأمین آب شهر قنات های متعددی بود که بوسیله پایاب و آب‌انبار دسترسی را امکان‌پذیر کرده و آسیاب‌های متعددی از آن بهره می‌بردند و برخی از محلات به واسطه آنها شکل گرفتند. درنتیجه می‌توان گفت در شکل‌گیری و توسعه شهر یزد ساختارهای متفاوتی مانند ساختارهای مذهبی، اقتصادی، آموزشی، مجموعه های گوناگون و غیره دخیل بودند و هرکدام موجب شکل‌گیری و توسعه بخشی از شهر شدند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The physical-spatial structure of Yazd city from the beginning of the Islamic period to the end of the Al-Mozafar period Based on available evidence

نویسندگان [English]

  • fazl allah mir dehghan 1
  • mohamd abrahim zarei 2
  • jafar nouri 3
1 Assistant Professor, Department of Iranian Studies, Bo Ali Sina University, Hamadan, Iran
2 Associate Professor, Department of Archaeology, Boali Sina University, Hamadan, Iran
3 Assistant Professor, Department of Iranian Studies, Meybod University, Meybod, Iran
چکیده [English]

The city of Yazd is one of the cities that, despite its development and expansion, has still preserved its old parts, which today constitute the historical fabric, in its heart. This city consisted of various structures, the most important of which were the neighborhoods. However, various factors can be considered involved in the formation and development of the city and, accordingly, the structure of the neighborhoods. The religious structure of the city consisted of various mosques and tombs, which can be called Jame Mosque as the main part of this structure, which was located in the center of the city. This caused Chaharsouk market, the most important economic center of the city, to be built next to it during the Al-Muzaffar period, which itself caused changes in the neighborhoods. The educational structure consisted of various schools, some of which were part of a larger complex. These schools, along with public buildings, had a great impact in shaping the structure of the neighborhoods and created changes within them. The existence of towers and walls in the city had caused the neighborhoods to be divided into two parts outside the fence and inside the fence, which, with its expansion, added to the area of ​​the neighborhoods inside the fence. The most important source of water supply for the city was numerous aqueducts that made access possible through aqueducts and reservoirs, and many mills used them, and some neighborhoods were formed through them. As a result, it can be said that different structures were involved in the formation and development of Yazd city, such as religious, economic, educational structures, various collections, etc., and each of them caused the formation and development of a part of the city.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Yazd
  • historical texture
  • Islamic period
  • the process of formation of spatial structure
  • local texts
آیتی، عبدالحسین (1317). تاریخ یزد. چاپ اول. یزد: چاپخانه گلبهار
ابن‌حوقل (1345). صوره‌الأرض. ترجمه و تصحیح دکتر جعفر شعار. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر
ابویی، رضا (1388). هزار سال استواری: مطالعه قبه دوازده امام یزد (به مناسبت هزارمین سالگرد ساخت آن. تهران: ستایش، با همکاری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد
اسلامی، فاطمه، سوسن اژدر و سید علی‎اکبر خدایی (1388). شاهکار فیروزه کویر. چاپ اول. انتشارات ورای دانش
اصطخری، ابواسحق (1373). مسالک‌و‌ممالک. ترجمه اسعد بن عبدالله تستری. به کوشش ایرج افشار. تهران: مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی
افشار، ایرج (1374). یادگارهای یزدج2. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
جعفری، جعفربن محمد (1389).  تاریخ یزد. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
خادم‎زاده، محمد حسن (1384). مساجد تاریخی شهر یزد. یزد: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری
دهقان چناری، مهران (1390). مسجد جامع یزد، شاهکاری ماندگار. یزد: انتشارات محمد هادی
زارعی، محمد ابراهیم (1391). ساختار کالبدی- فضایی شهر همدان از آغاز دوره ی اسلامی تا پایان دوره قاجار براساس مدارک و شواهد موجود. نشریه نامه باستانشناسی. دوره 1، شماره 1، زمستان 1390، ص 82-57
 عینیفر، علیرضا و محمد حسن خادمزاده (1390). بازشناسی معماری دوره اتابکان یزد از متون تاریخی نمونه موردی: مجموعه دولتخانه اتابک قطب الدین، نامه معماری و شهرسازی، شماره 6 : 137 - 123
کاتب، احمد بن حسین بن علی (1345). تاریخ جدید یزد. به کوشش ایرج افشار. تهران: فرهنگ ایران زمین
کاظم‌نژند، ابراهیم. (1384). گزارش فصل اول کاوش و گمانهزنی بافت تاریخی شهر یزد. آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد (منتشرنشده)
کاظم‌نژند اصل، ابراهیم و سید فضل‎الله میردهقان اشکذری (1392). پیگردی و گمانه‎زنی مسجد جامع شهر یزد. چکیده مقالات سمینار یکروزه مباحث باستانشناختی هنر، فرهنگ و تمدن اسلامی. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
مستوفی بافقی، محمد مفید (1385). جامع مفیدی ج1 و 2 و 3. به کوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات اساطیر
مسرت، حسین (1389). پژوهشی در آب‌انبارهای شهر یزد. یزد: انتشارات اندیشمندان یزد
مهندسان مشاور شمسه یزد (1385). گزارشات مطالعات ثبت شهر تاریخی یزد در فهرست آثار ملی.آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد
میرحسینی، سید حسن (1372). یزد از ظهور تا سقوط آل‌مظفر. پایان نامه کارشناسی ارشد. رشته تاریخ. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
میرخلیلی، صفورا (1390). مطالعه و مستندنگاری مسجد فرط. آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد (منتشرنشده)
 میرزایی، آزیتا و حمید فدایی (1385). روند توسعه تدریجی شهر یزد در ادوار تاریخی، نشریه باستانشناسی، شماره 4، پاییز و زمستان 1385، ص  91 تا 101
میردهقان اشکذری، سید فضلالله (1390). گزارش پیگردی برجوباروی شهر یزد محله شاه ابوالقاسم، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد (منتشرنشده)
هیلن­براند، روبرت (1383). معماری اسلامی: شکل، کارکرد و معنی. ترجمه باقر آیت‌الله زاده شیرازی. انتشارات روزنه
Siroux, Maxime, (1947): La Masjid-e-Djum'a de Yezd, Bulletin de l'Institut Françaisd'Archéologie Orientale, vol 44, 119-76.